Bilişsel gelişim anne karnında başladığı için doğumdan itibaren çocuk ve bebeklerin bilişsel gelişimini desteklemek oldukça önemlidir. Çocuklarının zihinsel gelişimine destek olmak isteyen anne babalar ise bu konuda neler yapabileceklerini, çocuklarının gelişimini nasıl ileriye taşıyacaklarını merak etmektedir.

Bu blog yazısında bilişsel gelişim nedir, bilişsel gelişim ne demek, bilişsel gelişimin eğitimde rolü, bilişsel gelişimi destekleyen etkinlikler gibi başlıklar detaylı bir şekilde incelenmiştir. Böylelikle anne babaların sorularına cevap niteliğinde olmuştur.

Bilişsel Gelişim Nedir?

Bilişsel gelişim, bireyin doğumundan itibaren hayatı boyunca çevresindekileri algılama, anlama ve onlarla etkileşim kurmasını sağlayan bilişsel işlevleri edinme sürecidir. Bilişsel işlevler düşünme, akıl yürütme, bellek, algı gibi faaliyetleri ifade eder. Bu işlevler bireyin çevresiyle karşılaştığı uyaranlar sayesinde gelişim gösterir.

Bireyin tüm yaşamını etkileyen farklı gelişim alanları vardır. Bunlardan biri olan bilişsel gelişimin erken yaşlardan itibaren desteklenmesi hem akademik yaşamı hem de günlük hayatı için önemli hale gelmektedir. Doğumdan yetişkinliğe kadar devam eden bilişsel gelişim sürecinde farklı kazanımlar mevcuttur. Her dönemde bireyin göstermesi gereken bilişsel aktiviteler vardır.

Çocuklardaki bilişsel gelişim düzeyini öğrenmek için genellikle okul öncesi dönemdeki gelişim raporu ile bilgi alınır. Bilişsel gelişim raporu sayesinde çocuğun bilişsel gelişim becerilerinin yaşına göre uygun olup olmadığı öğrenilebilir. Örneğin okul öncesi dönemdeki bir çocuk için okul öncesi bilişsel gelişim özelliklerini taşıyıp taşımadığı raporda belirtilir. Bu sayede çocukta herhangi bir bilişsel gerilik varsa tespit edilerek gerekli destek sağlanır.

 Bilişsel Gelişimin Evreleri

Bilişsel gelişim konusunu en kapsamlı şekilde açıklayan ve gelişim kuramcısı olan Jean Piaget, çocukların farklı yaş gruplarında olgunlaşma hızının ve zihinsel yeteneklerinin değiştiğini öne sürmüştür. Piaget, bilişsel gelişim dönemleri 4 evreye ayırmıştır. Bütün çocukların bu 4 evreyi sırasıyla geçmesi gerektiğini öne sürmüştür. Ona göre, evrenin biri atlanarak gelişim tamamlanamaz. Gelişimde bireysel farklılıklar ön planda olduğu için çocukların gelişim dönemlerine girme ve diğer döneme geçiş zamanları farklılık gösterebilir.

Piaget’nin ortaya attığı gelişim dönemleri sırasıyla aşağıda verilmiştir:

• • Duyusal- Motor Dönemi (0-2 yaş)

• • İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş)

• • Somur İşlemler Dönemi (7-11 yaş)

• • Soyut İşlemler Dönemi (11 yaş ve üzeri)

Duyusal- Motor Dönemi (0-2 yaş)

Bu dönemde bebekler dünyayı keşfetmek ve anlamlandırmak için görme, duyma gibi duyusal deneyimlerini tutma, emme gibi fiziksel ve motorsal eylemlerle koordine ederler. Bebekler çevreye uyum sağlamak amacıyla doğuştan gelen refleksleri kullanırlar. Bu dönemin sonunda bebekler nesne sürekliliğini kazanmış durumdadırlar. Nesne sürekliliği, nesnelerin görülmediği, dokunulmadığı, duyulmadığı zamanda bile nesnenin olduğunu anlayabilme kabiliyetidir. Bebeklerin nesne yok olduğunda nesneyi arayıp bulmaya çalışmaları nesne sürekliliğini kazanmış oldukları anlamına gelir.

İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş)

Çocuklar bu dönemde bebeklikteki dünyayı duyularla algılamanın ötesine geçerler. Artık dünyayı imgeler, kelimeler ve çizimlerle temsil etmeye başlarlar. Çocuklar bu dönemde benmerkezcidir. Olayları başkasının penceresinden görmekte zorlanırlar. Sık görülen şey animizmdir. Animizm, cansız varlıkları canlıymış gibi algılamak ve onlara canlıymış gibi davranmaktır. Basit düzeyde düzenleme ve sınıflandırma becerilerine sahiptirler. Nesneleri renklerine veya şekillerine göre ayırabilirler. Ancak bunlar arasındaki ilişkiyi idrak edemezler. Bu dönemde çocuklar sık sık çevresindekileri sorular yöneltir.

Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş)

Çocuklar artık mantıklarını somut yaşantılar ve nesneler üzerinde uygulayabilirler. Problem çözme becerileri daha da gelişmiştir. Mecaz anlamlı ifadeleri soyut içerikler olduğundan kavramakta zorlanırlar. Ayrıca 7 yaşından itibaren korunum ilkesini kazanmış durumdadırlar. Korunum ilkesi, nesnenin fiziksel şeklinde farklılık olsa bile nesnenin hacim, miktar gibi özelliklerinin aynı kalacağını ifade eder.

Soyut İşlemler Dönemi (11-15 yaş)

Bu dönem tüm yetişkinlik boyunca devam eder. Ergenler bu dönemde soyut düşünme becerisine sahip olurlar. Akıl yürütme becerileri daha üst düzeye çıkar. Geçmişe göre daha karmaşık problemleri çözebilirler. Ergenler geleceğe dönük hedefler belirleyerek gelecek fırsatlarını değerlendirmeye başlar. Problemlere sistematik ve gerçekçi çözümler üretebilirler.

Bilişsel Gelişimin Eğitimde Rolü

Tüm gelişim alanları eğitimde kendini gösterdiği gibi çocukların bilişsel gelişimleri de eğitimde kendini göstermektedir. Bilişsel gelişim bireyin dünyayla etkileşimini ve dünyayı anlamlandırmasına yardımcı olur. Bilgiye sahip olup onu kullanmasını, depolanmasını, kendine göre yorumlayarak yeniden düzenlemesini ve bilgiyi değerlendirmesini sağlar. Bu anlamda çocukların bilişsel gelişimi eğitimde ön plana çıkmaktadır.

Ayrıca çocukların kendi bilgilerini değerlendirerek bilgilerini uygulamaya dökmeleri bilişsel gelişimleri aracılığıyla meydana gelmektedir. Bilişsel gelişim bireyin kavramları özümsemesini ve bunları uygulamaya koymasını sağlar. Bilişsel gelişimi sağlıklı olan çocukların öğrenme süreçleri de başarılı bir şekilde ilerlediği için eğitim hayatında daha aktif olabilmektedirler. Bilgiyi özümseme, analiz etme ve uygulamaya koyma hızı yüksek olan çocukların öğrenme süreçleri daha başarılı ilerler.

Eğitim hayatında ve günlük yaşamda önemli bir gelişim alanı olan bilişsel gelişimin ebeveynler ve öğretmenler tarafından desteklenmesi de oldukça önemlidir. Gelin hep beraber bilişsel gelişimi destekleyen aktiviteleri inceleyelim.

Bilişsel Gelişimi Destekleyen Aktiviteler

Çocuklarda bilişsel gelişimi desteklemenin tabi ki eğlenceli yolları da var. Çocuklarla oyun oynayarak zeka gelişimlerini desteklemek mümkün. Aşağıda listelenmiş olan bilişsel gelişim etkinlikleri aracılığıyla çocukların bilişsel gelişimine destek olabilirsiniz.

• • İşlem Oyunları (Kendoku, işlem karalama, çarpma, kapsül, işlem karesi): İşlem oyunları sayesinde çocukların problem çözme, muhakeme ve akıl yürütme becerileri gelişir. Bu oyunlar 4 işlem ile sonuca ulaşılan oyunlardır.

• • Yap-Boz (Puzzle): Yap-boz çocukların hem bilişsel hem de motor becerilerini geliştirir. Çocukların analitik düşünme becerilerini, konsantrasyonlarını ve hayal güçlerini geliştirir.

• • Tangram: Tangram, mantık yürütme, problem çözme becerisi, taktik geliştirme ve karar verme yeteneğini geliştirir.

• • Strateji Oyunları (Satranç, dama, solo test, dokuz taş, sayı bulmaca, üç taş, 4×4 dama): Oyunlar genellikle stratejik hamleler yaparak rakibi yenmeyi içerir. Bir sonraki hamlenin düşünülerek oynanması gerektiği için analitik düşünmeyi, yaratıcılığı, dikkati ve karar verme becerilerini geliştirir.

• • Amiral Battı Oyunu: Oyun 10×10 karelerden oluşmaktadır ve amaç rakibin gemilerini batırmaktır. Yapılan stratejik hamleler ile çocuğun problem çözme ve mantıklı düşünme becerileri gelişir. Ayrıca tahmin yeteneğinin ve sayısal zekanın da gelişmesine katkı sağlar.

• • Bil Bakalım Kim Oyunu: Mantık, muhakeme, akıl yürütme ve hafızayı geliştirir. Rakibin seçtiği karakteri doğru soruları sorarak tahmin etmeye çalışılarak oynanan bir oyundur.

• • Kelime oyunları (Tabu, isim-şehir, scrabble): Kelime oyunları dil gelişimine sağladığı faydayla birlikte hızlı anlama, pratik çözümler üretme ve karar verme becerilerine olumlu etkileri vardır.

Günümüzde çocukların teknolojik aletlere oldukça yakın olması oyunları da dijital ortamda oynamalarına sebep olmaktadır. Çocuklar çok fazla ekrana maruz kalmadan, sınırlı ekran süreleri ile birlikte anne babaların denetiminde zeka geliştiren oyunlar oynayabilirler. Bahsedilen bu oyunların ditijal versiyonları mevcuttur.

Bahsedilen bilişsel gelişim oyunları ile birlikte yeni bir dil öğrenmek gibi beyni çalıştıran aktiviteler de bilişsel gelişime destek olur. Ayrıca günlük hayatta veya derslerle ilgili beyin fırtınası yapmak da beynin aktifleşmesini sağlar. Yapılacak planlamalar, karşılaşılan sorunlar üzerine düşünmek, yeni fikirler üretmek bilişsel gelişim örnekleri arasındadır.

Dans etmek, spor yapmak, bir enstrüman çalmak beynin çalışmasına sebep olduğu için beyin gelişimini destekler. Dans ederken koordinasyon ve dengeyi sağlamak, enstrüman çalarken ve spor yaparken meydana gelen fiziksel hareketler beyni aktif hale getirmektedir. Görüldüğü gibi bilişsel gelişim etkinliği yapmak çocukların zihinsel gelişimi için oldukça yararlıdır.

Sağlıklı Yaşam Tarzı ve Bilişsel Gelişim

Sağlıklı yaşam tarzı benimsemek bireyin bilişsel gelişimine olumlu katkılar sağlar. Düzenli uyku, sağlıklı beslenme, gerektiği kadar egzersiz yapmak çocukların da zeka gelişimini destekler.

Her yaştaki bireyin özen göstermesi gereken doğal ve sağlıklı beslenme çocuklar için daha da önemli hale gelmektedir. Bunun sebebi çocukların bilişsel gelişimlerinin tamamlanmamış olmasıdır. Hazır gıdalar, katkı maddesi içeren besinler çocukların her ne kadar gözdesi olsa da beyin gelişimini olumsuz etkiler. Doğal besinlerin yanında özellikle zeka gelişimini destekleyen gıdalar vardır. Bunlardan bazıları yumurta, ceviz, kuruyemişler, balık, zeytindir.

Beslenmenin yanında düzenli uyku da çocukların bilişsel gelişiminde etkilidir. Çocukların yeterli sürede uyumaları beyinlerinin daha aktif bir şekilde çalışmasına yardımcı olur. Kaliteli bir uyku bilginin işlenmesine, hafızada depolanmasına yardımcı olur.

Düzenli egzersiz yapmak endorfin ve dopamin hormanlarının salgılanmasına sebep olduğu için uyku kalitesini artırır ve stresi azaltır. Spor yapmak, meditasyon yapmak gibi çeşitli egzersizler hafızayı daha güçlü hale getirmektedir. Ayrıca ruhsal sağlığı da olumlu etkileyerek motivasyonu artırır.

Bilişsel Gelişim Sorunları ve Destek Yaklaşımları

Bilişsel gelişim alanında yaşanan sorunlar bilişsel gelişim geriliği olarak adlandırılabilir. Bilişsel gelişim geriliği, olayları anlama, neden-sonuç ilişkisi kurma, problem çözme gibi bilişsel becerilerin geride kalması durumudur. Bilişsel gelişim geriliği olan çocuklar imalı cümleleri anlamada ve bakış açısı farklılıklarını görmede problem yaşarlar.

Anne babalar genellikle çocuklarının yaşıtlarına göre gözle görülür farklı davranışlar göstermesi, konuşmada gerilik, tuvalet eğitiminde problemler, söylenenleri algılayamama gibi sorunlarla bilişsel gelişim geriliğinden şüphelenmektedir. Ebeveynler herhangi bir sebeple bilişsel gelişim geriliğinden şüpheleniyorsa mutlaka bir uzmana başvurmalıdır. Uzmanın önerdiği doğrultuda bilişsel gelişime destek olmak çocukların günlük yaşamını en büyük ölçüde kolaylaştırmaktadır.

Bilişsel Gelişim Kuramları

Gelişim dönemleri ve gelişim alanları çok uzun yıllardır incelenen konular arasındadır. Araştırmacılar bilişsel gelişim ile ilgili teorilerini geliştirmiş ve bilişsel gelişim kuramı olarak farklı kuramlar ortaya çıkmıştır. Bunlardan en kapsamlısı Piaget’in bilişsel gelişim kuramı olarak bilinmektedir.

Jean Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı

Bu kurama göre bilişsel gelişim bireyin çevreyle uyumlu olmasını ifade eder. Piaget, çocukların bilişsel gelişim sürecinde tek başına olduğunu ve gelişimi tek başına gerçekleştirdiğini ortaya koymuştur. Piaget, bilişsel gelişim kavramları olarak 4 faktörden bahseder.

Bunlardan ilki olan şemalar, bireyin dünyayı anlamlandırmak için zihninde oluşturduğu bilişsel yapılara verilen isimdir. Özümleme, edinilen yeni bir bilginin var olan şemaya uydurulması, o şema ile açıklanabilmesidir. Uyma ise, edinilen bilgiye göre var olan şemaların genişletilmesi ya da değiştirilmesidir. Son faktör olan dengelenme, özümleme ile uyma arasındaki dengeyi sağlamasıdır.

Jerome Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı

Bruner bilişsel gelişim kuramı Piaget’ten farklılık gösterir. Bruner’e göre bilişsel gelişim bireyin tüm yaşamı boyunca devam eder. Kurama göre dil çok önemli bir yere sahiptir. İletişim dil aracılığıyla sağlanır ve öğrenilen kavramlar dil yoluyla öğrenilir. İletişim sosyal çevreyle olduğu için çocuğun çevresindeki bireyler de bilişsel gelişimine dil sayesinde katkı sağlamış olur.

Lev Vgotsky’nin Bilişsel Gelişim Kuramı

Vygotsky bilişsel gelişim kuramı ile bilişsel gelişim sürecinin tek başına olmadığını ve sosyal çevrenin gelişimde oldukça önemli bir yere sahip olduğunu vurgular. Çocukların 2 yaşından itibaren kültürel etkileşim sayesinde bilişsel gelişimlerine devam ettiği ifade edilir. Kuram, çocukların başarılı olabilmesi için olabildiğince işbirliğine yönlendirilmesi gerektiğini savunur.